برج آزادی ۵۱ ساله شد

اهمیت این برج آن است که شاید جزو معدود آثار معماری و هنری ایران به‌حساب می‌آید که محصور و منحصر در خودش نیست، بلکه با میدانی که در پیرامون خود دارد و خود در دل این میدان، زیبایی‌اش را متجلی می‌سازد، نشانه و معنای هویتی و تشخص یگانه خود در سیر معماری مدرن ایرانی را کامل می‌کند. از ویژگی‌های این تکمیل و تکامل متناظر و البته متناسب خاص و شاخص برج آزادی می‌توان به وسعت بیش‌از۱۲۰هزار مترمربعی آن اشاره کرد که جایگاهش را در تهران به‌عنوان میدانی با این وسعت، از دیگر میدان‌های شهر متمایز می‌کند. حالا بماند که از وسیع‌ترین میدان‌های جهان نیز به شمار می‌آید.

اهمیت و محبوبیت برج آزادی، آن است که در کنار سردرباغ ملی در میدان مشق، یکی از نمادهای اصلی و اصیل شهر تهران و از نمونه نمادهای بسیار ارزشمند ایران مدرن است و طبق نظرسنجی‌های انجام شده مردم تهران این برج را نماد پایتخت می‌دانند. سیر پیشینه و سرگذشت این برج به نیمه دوم دهه ۱۳۴۰ خورشیدی برمی‌گردد.

دولت وقت برای ساخت یک بنا در مهم‌ترین ورودی پایتخت فراخوانی در مطبوعات صادر کرد. در تابستان سال ۱۳۴۵، معمار جوانی به نام حسین امانت، ۲۴ساله با دیدن آگهی این مسابقه معماری در صفحه اول روزنامه اطلاعات دهم شهریورماه، به قصد شرکت در مسابقه، دفتر کوچکی در اتاق خواب خودش به راه انداخت و با کمک و همراهی چند نفر از دوستانش به طراحی مشغول شد. سرانجام، طرح این جوان معمار -که به‌تازگی از دانشکده معماری دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شده بود- از طرح تمامی ۲۱نفر شرکت‌کننده در این مسابقه، نزدیک‌ترین طرح شبیه و مدنظر به برج یادمانی مربوطه را کسب و احراز کرد. در پاییز ۱۳۴۶خورشیدی، مجوز ادامه کار برای استاد امانت صادر شد و انتخاب همکاران و ارائه راهکارهای اجرایی کار کلید خورد. به تشویق و راهنمایی مهندس محسن فروغی که ناظر عالی شورای برگزاری جشن‌ها در بنای برج بود، بیشتر کارهای طرح و ساختمان به متخصصان ایرانی سپرده شد، اما محاسبات سازه و هندسه آن که اصلی‌ترین و پیچیده‌ترین بخش کار بود، توسط شرکت آروپ(Arup) که پیش از آن محاسبات اپرای سیدنی را به انجام رسانیده بود، واگذار شد.

همچنین امانت در روند کار از جمع بزرگی از همکاران در اجرای موفقیت‌آمیز طرح یاد می‌کند و نام می‌برد، اما از این میان توفیق موفقیت این اثر فاخر را بیش از همه، مدیون از خودگذشتگی‌ها و زحمات مقاطعه‌کار بنای برج، زنده‌یاد محمد فتحی‌پور (مدیر شرکت مپ) می‌داند؛ چراکه تنها این مهندس زبده بود که توانست از پس گستردگی و حجم وسیع این سازه بربیاید. امروز هم در ورودی برج آزادی نیم‌تنه‌ای از مهندس فتحی‌پور نصب شده که برخی از بازدیدکنندگان را دچار شبهه می‌کند که او طراح بنا بوده است.

در سال‌های پایانی دهه ۵۰ با شروع جنبش آزادیخواهی و مبارزات مردم علیه نظام پادشاهی، این میدان به میعادگاه این تظاهرات تبدیل شد و با راهپیمایی و اجتماع میلیونی مردم، در همین میدان در تظاهرات تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷، نام و جایگاه این بنا در تاریخ ایران تغییر پیدا کرد. بدین‌ترتیب شهیاد آریامهر، به برج آزادی تغییر نام داد. کارکرد برج آزادی در اجتماعات مختلف سال‌های پس از انقلاب ایران تداوم یافته و اکنون محلی برای راهپیمایی‌های مختلف مردم شده است.

ناگفته نماند که سرپرست کارگاه ساخت این بنا، مهندس ایرج حقیقی بوده است. او موفق شد در مدت حدود ۲۰ماه (از اردیبهشت ۱۳۴۸ تا مهرماه ۱۳۵۰) ساخت بنا را به اتمام برساند.

نکته دیگر اینکه هزینه ساخت برج آزادی با احتساب میدان پیرامون برج ۴۵میلیون تومان برآورد شده است. درباره فلسفه طراحی بنا نیز می‌توان گفت که برج آزادی علاوه بر استفاده از المان‌های معماری ایرانی در ادوار مختلف آن، الهام از (چهار) طاقی‌ ضربی‌های ایرانی است که روی چهارپایه استوار شده و این پایه‌ها در امتداد خود، پیچ می‌خورند و داخل بنا به یک گنبد هرمی شکسته می‌رسند. بدین گونه کل بنا به یک گنبد ختم می‌شود و به آن اشاره دارد؛ زیرا به باور حسین امانت، گنبد، دستاورد بزرگ معماری ایران و مظهر نبوغ معماران این سرزمین است. بنا دارای ۲قوس بزرگ رو به شرق و غرب است و حالتی دروازه‌گونه‌ دارد. قوس زیرین به شکل هلالی و ملهم از ایوان مدائن (طاق کسری) است و قوس بالایی به شکل جناغی با الهام از معماری دوران اسلامی و به سبک ورودی مساجد ساخته شده است؛ به‌عبارتی این اثر فاخر آیینه ۲دوره بزرگ معماری تاریخی ایران به‌حساب می‌آید. همچنین، میدان پیرامون برج با الهام از کاشی‌کاری فضای زیرین گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان طراحی شده است.

هم‌اکنون مدیریت این مجموعه برعهده بنیاد فرهنگی، هنری رودکی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و دیروز (۲۴مهر) پنجاه‌ویکمین سالگرد تکمیل برج آزادی بود./همشهری